Zihin yapımızda bilincimizi oluşturan, birbirine paralel iki temel oluş şeklinden bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi kategorize ederek dünyayı algılamamızdır (Stamatakis, vd. 2023, Chart-Harriss; Peterson, 2021; ayrıca ilişkili bir başlangıç noktası olarak bkz. Aristoteles kategoriler kavramı). Yoğunluklu yaşadığımız olayları, çoklu alt parametreleri ile birlikte kategorize ederiz ve bu konularda bilinçli olma halleri geliştiririz. Örneğin mutfakta yemek yemek bizim için bir kategorizasyondur. En tepede yemek yemenin kendisi, altta ise tabak, çatal, bıçak, masa sandalye vb. Yemek yeme anı oluşacağı esnada bu bilincimiz zihin durumumuzu oluşturur. Örneğin, insanların hareketlerinin kategorizasyonu: yürüyen, gülen, kızan insanlar. Bunun alt ve özelleşmiş hali; yakınımda yürüyen, jest mimik yapan ve belirli davranış kalıplarında yaşayan yakınlarım. İnsanlarla etkileşim esnasında yine bu diğer bilinçli olma durumu ortaya çıkar. Bilinç oluşumumuz tüm bu alt unsurlarıyla beraber olayları algılayıp, genelleyip kategorizasyonlar yaratır ve bizi sahaya sürer.
Bununla beraber, ikinci ve kategorizasyonların bir outputu olarak ortaya çıkan zihin durumum(ben olma halimin anlamının yattığı varlık alanı) da varlığımı nasıl hissettiğimi, neye göre yaşadığımı, var olma statümü ortaya koyan bilinçli olma halidir. Yaşam sürem içinde bulunduğum ana dek gerçekleştirdiğim bilince yol açan üstte yer alan kategorizasyonlar, ve bunları etkileyen içsel (hormonal, genetik) dengeler de anlık bilinç halimi, var olma statümü belirleyerek, ben dediğimiz şeyi bilinçli (zaman içinde yapılandırılmış bir materyal olarak) bir varlık olarak ortaya koyar. Bu bilinçli olma halinde ne hissediyorsak, bu hal bize ne düşündürüyorsa da, bizim gerçekliğimiz de bu dinamik oluşum ve materyal üzerinden ortaya çıkar.
Bu iki bilinç oluşumu dinamik şu iki sebep sonuç ilişkisini yaratır: Birincisi, hayatımızda karşılaştığımız tüm durumlar, ve bu durumların özellikleri, bizim kategorizasyonlarımızı belirleyici en önemli unsurlar olarak hayatımıza yerleşir. İkincisi bu kategorizasyonların anlık well-beingimize (oluş durumumuza) etki etmesi sonucu hislerimiz/düşüncelerimiz/bilincimizin şekil alması, düşüncemizde/hissimizde/bilincimizde ortaya çıkan soyut somut düşüncelerin/imgelerin ne ve nasıl olduğunun kaynağını oluşturur. Kafamızda yıllar içinde neyi kategorize edip bilincimizi neler ile inşa ettik? Şu an ise bütün bu oluşum bize neler düşündürüyor, neler hissettiriyor?
Örnek: Bağ kurma (sosyal, duygusal temelli) kategorizasyonu travmatize olmuş kişilerde karşı tarafın kendisini nasıl düşündüğü fikri oluşturması nasıl gerçekleşir? Oluşan kategoriye göre, o kişi o ilişkide zaten çok önemli değildir. Karşı taraf kendisine karşı bir eylemde bulunuyorsa, bu ona karşı olumsuz olarak yapılmış bir eylemdir. Ama karşı taraf zaten kendisini değerli görmediği için, onun için bir eylem yapmış da olamaz. O halde bu eylem zaten kendisi için bile yapılmış bir eylem değildir. Gerek kendisi için yapılmış olsun, gerekse kendisi için yapılmamış olsun, bu eylem kişinin travmatize olmuş bağ kurma kategorizasyonunda ilişkiye yönelik olumsuz bir eylemdir ve onu otomatik olarak zarara uğratır. Peki buna karşılık nesnel gerçek nedir? Aslında belki karşı taraf ne onun için bir eylemde bulunmuştur, ya da onun menfatine bir eylemde bulunmuştur. Fakat bu deneyimleyen kişi hissini aksi yönde deneyimlerken, nesnel gerçekliğin oluşumunu ne kadar sağlayabilir? Nesnel gerçekliğin oluşumu deneyimleyen kişinin zihinsel yaşantılarına bağlıysa, o zaman buradaki nesnellik hangi oranda kendisini gerçekleştirmiş olur?
Genel olarak tüm zihinsel durumlarımız, bilinç ile hissettiklerimiz, yaşam ve biyokimyasal birikimlerimizin sonucu, anlık tesadüflerin bu sonucu örneklemesinden ibarettir. Tüm düşüncelerimiz birer sanı, zan olarak kendini gerçekleştirir. Akan giden hayatın içinde birer parça olarak var olur, yok olur.
